اندیشه و تفکر

کتاب حاضر جلد چهارم از مجموعه اندیشه‌های استاد مطهری است که در موضوع اخلاق و تعلیم و تربیت و در سه بخش به‌صورت جامع و با رویکردی نوین تدوین یافته است. بخش نخست شامل مباحث فلسفه اخلاق است. در این بخش پس از طرح و نقد نظرات اندیشمندان، نظریه استاد مطهری در زمینه فلسفه اخلاق بازسازی شده است و بخش دوم به طرح برخی از مفاهیم اخلاقی مانند زهد، توکل، رضا و تقوا پرداخته است که به نظر شهید مطهری تفسیر نادرست این مفاهیم در جامعه اسلام موجب اعتراض و حمله مخالفان و عامل انحطاط و مانع موفقیت تلقی شده است. بخش سوم مباحث تعلیم و تربیت در اسلام است که با مبنای پرورش استعدادهای فطری انسان تدوین شده است.

مربیان و پدرها و مادرها همواره به موضوع خلاقیت علاقه‌مندند و در پی یافتن روش‌های پرورش آن در کودکان و دانش‌آموزان هستند. اثر حاضر به مباحث خلاقیت و نوآوری در خانه، مدرسه و در آموزش و نیز به شیوه‌های پرورش خلاقیت می‌پردازد.تعدادی فعالیت نیز در کتاب گنجانده شده است تا خواننده آن ها را به طور انفرادی یا گروهی با کودکان انجام دهد. در پایان کتاب نیز چند پرسش‌نامۀ خلاقیت آمده است.

برنامۀ فلسفه برای کودکان به دنبال پرورش تعقل، خلاقیت و درک اخلاقی رشد روابط فردی و بین فردی و توانایی مفهوم‌یابی از تجربه است که نتیجۀ آن رشد تفکر انتقادی، خلاق و مراقبتی خواهد بود. تلاش کتاب حاضر در دو بخش و سیزده فصل این است که مبانی نظری فلسفه برای کودکان را هم بررسی و هم نقادی کند. در بخش اول با عنوان «بنیادهای فلسفه برای کودکان»، به مفهوم فلسفه، مبانی متافیزیکی، معرفتی و ارزش شناختی این برنامه توجه شده و برنامۀ درسی فلسفه برای کودکان و اجتماع پژوهشی توصیف شده است. در بخش دوم که «نقد برنامۀ درسی فلسفه برای کودکان» نام گرفته است، مفهوم فلسفه، فلسفۀ تحلیلی، دیدگاه پیاژه، برنامۀ درسی و مقایسۀ کودکان با بزرگ‌سالان نقد شده‌است.

داستان‌های کوتاه این کتاب به موضوعات فرهنگی، تربیتی و اجتماعی گوناگون می‌پردازد. در پایان هر داستان، بخشی به عنوان «ایستگاه فکر» وجود دارد که با طرح پرسش‌هایی در راستای محتوای موضوعی داستان، کودکان را به تفکر و تحلیل درباره آن موضوع وا می‌دارد.

خوش‌فکری پرورش مهارت‌های فردی و تبدیل آن به بهترین توانایی است. این کتاب در 12 فصل به مخاطب می‌آموزد که بزرگ فکر کند، متمرکز باشد، تفکر خلاقانه را مهار کند، از تفکر واقع‌گرایانه و راهبردی استفاده کند، فکر کردن به موارد ممکن را کشف کند، تفکر انعکاسی را بشناسد، درباره افکار معروف سؤال کند، تفکر مشترک را درک و استفاده کند، تفکر غیرخودخواهانه را تمرین کند و به تفکر نهایی فکر کند.

هر علمی بر پایه‌هایی استوار است که در خود آن علم بررسی نمی‌شوند بلکه آنها را باید در فلسفه آن علم یافت. نوشتار حاضر می‌کوشد با بررسی مباحث برون‌منطقی در قالب‌‌های درسی افق‌های تازه‌ای در ضرورت و اهمیت فراگیری علم منطق باز کند. در این راستا درباره چیستی علم و اقسام آن، چیستی تفکر، جهل و منطق بحث می‌کند و به ساختار و جایگاه علم منطق، سیر تاریخی و تحولات آن و چرایی نیاز به منطق می‌پردازد.

یکی از اتفاقات مهم دوران ظهور که در روایات از آن خبر داده شده است، مسئله جمع و کامل شدن عقل انسان‌هاست. پژوهش حاضر به دنبال آن است که معنای عقل یاد شده در روایات را بیان کند، ابزار و چگونگی جمع و کامل‌شدن عقل را بیابد، میزان تأثیر عقلانیت در جهان پیش و پس از ظهور را آشکار نماید و آثار معرفتی و اخلاقی کامل‌شدن عقل را بررسی کند.

ایجاد و تقویت قدرت شناخت و اعتماد به نفس در کودکان به مطالعه و مهارت نیاز دارد. کتاب حاضر داستانی تخیلی است در همین باره. کودکی از فکر عجیبش احساس خجالت می‌کند و در ابتدا آن را پنهان می‌سازد. بعد از مدتی به آن علاقه‌مند می‌شود و دلش می‌خواهد فکرش را گسترش دهد و آشکار کند. مخاطب با خواندن این داستان تخیلی احساس اعتماد به نفس پیدا می کند و از فکرهای جدید و شاید غریبی که به ذهنش می‌رسند احساس شرم یا ترس نمی‌کند. به این ترتیب او به خودسازی نزدیک‌تر می‌شود.

اندیشه انتقادی بر اساس اطلاعات به تقسیم‌بندی، تجزیه‌ تحلیل و کاربرد اطلاعات می‌پردازد و با استفاده از مهارت‌های استدلال کردن، کشف قوانین علمی و ارائه نظریه‌های جدید به روند تولید علم سرعت می‌بخشد. کتاب حاضر، طی هیجده درس می‌کوشد خواننده را گام‌به‌گام با مبانی و اصول انتقادی اندیشیدن، از شناخت و تعریف مسئله گرفته تا استدلال و قضاوت‌کردن آشنا کند.

اندیشیدن به طور انتقادی مهارتی است که خود به خود ایجاد نمی‌شود، اما می‌توان آن را آموخت و پرورش داد. کتاب پیش رو در هشت فصل گام‌ها و مراحل اندیشیدن انتقادی را از ساده به مشکل آورده‌است. نخستین گام در این راه آموختن «روش‌های شناسایی و یادآوری» است. گام بعدی «مشاهدۀ دقیق و تشخیص تفاوت‌ها»ست. پس از آن «مسیر‌یابی و طبقه‌بندی» اهمیت می‌یابد. در مراحل بعدی «توالی و پیش‌بینی کردن» و «استنباط و نتیجه‌گیری کردن» مطرح می‌شوند. «ارزیابی‌کردن»، «تجزیه‌ و تحلیل» و «ترکیب‌کردن» نیز آخرین گام‌های آموزش در اندیشیدن انتقادی به شمار می‌روند.