لطیفه

مولانا فخرالدین علی صفی از لطیفه‌پردازان نامدار ایرانی در قرن نهم و دهم هجری قمری است. او هم شعر می‌سرود و هم اهل وعظ و سخنرانی بود. او در هرات و گرجستان زندگی کرد و در هرات به خاک سپرده شد. لطایف الطوایف یکی از آثار درخشان اوست که در چهارده باب نوشته شده است. هر باب و فصل از این کتاب بنابر موضوع آن قسمت، دارای حکایت‌هایی است که غالباً سیاسی، اجتماعی، اخلاقی و مذهبی هستند. در این حکایت‌ها به موضوع مبارزه با ظلم، تقوا، مدارا و گذشت پرداخته شده است. در کتاب حاضر یکی از این حکایت‌ها با زبانی ساده بازآفرینی شده است. در این داستان با مردی به نام میرعلیکه آشنا می‌شویم که خزانه‌دار و امین شاهرخ تیمور بود. او به دنبال راهی می‌گشت برای اینکه بتواند به مردم نیازمند شهر کمک کند. بالاخره یک روز راه‌حلی به نظرش آمد و شروع کرد به فقرا از خزانه پول قرض دادن...

این کتاب اقتباسی از کتاب «لطائف‌الطوائف» است که شامل لطیفه‌های طایفه‌ها و گروه‌های مختلف مردم می‌شود؛ حتی لطیفه‌هایی از شوخ‌طبعی پیامبر (ص) و امامان (ع) نیز نقل شده است. «مرد چشم سفید»، «پول زور بده»، «قربون آدم چیز فهم»، «حرف حق» و «سر بریده»، نام برخی از این لطیفه‌هاست.

این کتاب حاوی لطیفه‌هایی از «بهلول»، یکی از طنزگویان معروف تاریخ اسلام است. او هوشمندی است از یاران امام جعفر صادق (ع) که خود را به دیوانگی زده تا با این تدبیر، جانش را از شّر حکومت هارون حفظ کند. بهلول با کارها و حرف‌های ساده‌لوحانه، هم مخاطب را می‌خنداند و هم او را به فکر وامی‌دارد که بسیاری از اعمال و سخنان، معنایی خارج از ظاهر آن دارند.

جلد سوم از مجموعه «لطیفه‌های زیرخاکی» دربردارنده حکایت‌هایی از کلیات سعدی است. این حکایت‌ها که عنوان بعضی از آن‌ها از این قرار است: «تو جیب ما را نزن»، «درویش ولخرج»، «کشتی‌گیر نادان» و «راه و رسم گدایی»، نکاتی درباره تربیت صحیح، مشکلات و دغدغه‌های اجتماعی بیان کرده و نیز ارزش‌های اخلاقی را یادآوری می‌کنند. بیشتر حکایت‌ها، به شاهان و وزیران و مدیران طعنه زده است. حکایت «پنبه و پشم» به موضوع جهل و نادانی توجه کرده است.

در این کتاب حکایت‌هایی با اقتباس از «تذکرةالاولیا»ی عطار نیشابوری بازنویسی شده است. «او می‌بیند»، «از آن لحاظ»، «هیچ و پوچ» و «پولدار فقیر» نام بعضی از این حکایت‌هاست. حکایت «حال‌گیری» این نکته را یادآوری می‌کند که مسلمانان در شبیه بودن به بزرگان دین نباید به ظاهر اکتفا کنند. همچنین طنز بودن این حکایت‌ها شادی را برای خواننده به ارمغان می‌آورد و او را با نکات عرفانی آشنا می‌کند.

کتاب حاوی داستان‌هایی درباره بهلول است. در ابتدای کتاب، بهلول این‌چنین معرفی می‌شود: «وهب بن عمرو»، شیخ و عالِم شهر، پسرعموی هارون‌الرشید و از یاران امام موسی‌بن جعفر (ع)، خود را به دیوانگی می‌زند تا هارون نتواند از او فتوای کشتن امام را بگیرد. هارون این موضوع را می‌داند؛ اما چون نمی‌خواهد فرد دیگری از خاندانش را بکشد، چیزی نمی‌گوید. مدت‌ها می‌گذرد و کنایه‌ها و طعنه‌های وهب دهان به دهان می‌گردد و خنده را به چهره همه، حتی بر چهره هارون می‌نشاند. از آن به بعد، وهب بن عمرو، بهلول، یعنی آدم خنده‌رو و با نشاط، نام می‌گیرد.

کتاب حاضر پدیده‌های علمی را در قالب لطیفه توضیح می‌دهد. انقباض و انبساط، گردش زمین، معنی کلمات و شمارش اعداد از جمله مباحث این کتاب است.

این کتاب دربردارنده لطیفه‌هایی است که بیشتر آن‌ها به مسائل مدرسه و دانش‌آموزان و معلمان می‌پردازد. این لطیفه‌ها درباره دروسی مانند ادبیات، ریاضی، جغرافی و... است.

این کتاب به بازنویسی لطیفه‌هایی کهن از عبید زاکانی می‌پردازد. او در این لطیفه‌ها، با نیش و کنایه به نقد و بررسی رفتارها و گفتارهای ناپسند آدم‎های به ظاهر محترم پرداخته و ویژگی‎هایی مانند دروغ‌گویی، دورویی، خودخواهی، غرور، پول‌پرستی و... را در آن‌ها رسوا می‎کند.

کتاب حاضر دربردارنده لطیفه‌هایی است که هر کدام به یکی از مسائل اجتماعی می‌پردازد. ازدواج، آداب معاشرت، بهداشت، حوادث طبیعی مثل زلزله، تکدی‌گری و... از مباحث کتاب است.